Jerusalem Biakinn kong hi kan Baibal cauk pahnih (biakam hlun/thar) ah a um ko nan, mi cheu nih fiang deuh hngalh a duh mi an um ca ah, zaran rel khawh awk in a tawinak ten ka vun tial. Hi hi Sunday school ti bantuk ah tuanbia phun in chimh awk phun deuh a si. Academically in tial mi a si lo.
Jerusalem Biakinn (Biakinn Thiang) cu atu Jerusalem khua laifang i “Dome of the Rock” an ti mi Islam biakinn, Mosque, a umnak zawn khi a si. Tuanbia ning in cun, Judah pawl nih hi hmun ah hin Biakinn pahnih anrak sak. A pakhatnak cu David siangpahrang fa pa, Solomon siangpahrang nih kum 957 BCE (Khrihfa chan hlan) ah arak sak. A tawinak in chim ahcun, hi a pakhatnak Biakinn cu Babilon pawl nih 586 BCE ah an hrawh. Hi kum ah hin, Judah miphun tampi, Daniel le a hawi le telh in, Nebukhanezar siangpahrang nih sal ah a tlaih hna i Babilon ah kum sau pi sal ah an cang.
Biakinn a pahnihnak cu kum 538 BCE in sak hram an thawk i kum 23 a rauh hnu lawng ah an lim khawh. Hi kong hi Nehemiah le Ezra cauk ah khin tlamtling tein a um. Ezra cauk nih a tial ning ah, Babilon siangpahrang Sairas ngan (Cyrus the Great) nih Nehemiah kha nawl a pek hnu ah siangpahrang Darius ngan (Darius the Great) hna tlak pi nak in anrak sak mi a si. Kum 167 BCE ah Antiochus Epiphanes ti mi pa nih Jerusalem Biakinn chungah voksa in thawinak a tuah ca ah a thurhnawm tiah an ruah. Kum 164 BCE ah Judas Maccabaeus uknak tang ah thiamhlimnak an tuah than.
Kum zabu pakhat hrawng a rauh hnu, kum 20 BCE, siangpahrang Herod ngan (Herod the Great) nih Jerusalem Biakinn pi cu a tharhchuah than. Cu ca ah Herod Biakinn ti zong in hngalh a si. Rom chan a hung phak tikah Jerusalem Biakinn cu Judah mi kut ah a phan. Kum 70 CE (Khrihfa chan) ah Rom mi pawl nih Jerusalem Biakinn cu an hrawh than i nitlaklei vanpang (Western Wall) lawng a him. Western Wall cu tahnak vanpang (Wailing Wall) ti zong in hngalh a si. A sullam cu Jerusalem Biakinn pi a rawh ruang ah Judah miphun nih an tahnak hmun tinak a si. Mah tahnak vanpang ah hin American President Barack Obama zong, Senator arak si lio i Israel a tlawn lio ah, thla arak cam ve. Vawlei cung ram kip in minung tampi, a hlei in Khrihfa mi, nih Jerusalem tlawn i cu tahnak vanpang ah thla cam kha an duh ngai.
Muslim pawl nih Jerusalem cu zabu 7nak ah an lak hnu ah, Umayyad Caliph Abd al-Malik ibn Marwan nih Jerusalem Biakinn hmun zawn ah Islam biaktheng, Dome of the Rock, a sakter hna. Mah Dome of the Rock cu kum 691 CE ah an sak i, cu kum hrawng ah cun Biakinn tual zawn hrawng ah al-Aqsa Mosque ti mi Islam Biakinn zong an sak. Islam pawl nih an chim ve ning ah cun, hi Jerusalem Biakinn hmun zawn ah hin Jakob nih Biakinn arak sak hmasa i a hnu ah Solomon siangpahrang nih a hun tharhchuah mi a si ti a si. Hi Biakinn an icuh ruang le a dang politics ruangah, kum 1967 ah khan Israel le Islam pawl ni ruk chung ral an idoh. Cu cu Six-Day War tiah an ti. Mah Six-Day War ah hin Israel ralkap pawl nih Jerusalem an lak ca ah Dome of the Rock zong cu Israel kut tang ah a tla.
Kan Baibal cauk Biakam hlun lawng si loin Biakam thar hmun tampi ah, Jerusalem Biakinn kong hi kan hmuh lengmang mi a si. Hi hmun hi hlan chan Judah miphun pawl nih ni fa tein an Yahweh Pathian sinah thlacamnak le thawinak anrak tuahnak hmun a si. Cun, anmah Judah biaknak phung ning in an tuah awk pauh kha hi Biakinn ah hin anrak tuah. Nihin ni tiang ah Judah miphun pawl nih zingka thlacamnak ah an hman mi cu kan ngakchiat lio Sunday school ah an kan chimh theu mi sui cawnpiaknak ti mi “Shema” (Deut. 6:4-9) a si. Cu lawng si loin, tlangbawi thluachuah peknak ti mi “priestly blessing” (Num 6:24-26) zong an chim lengmang.
Jesuh a ngakchiat lio i a nu le pa nih Biakinn ah an kal pi (Lk 2:22) ti mi kha Jerusalem Biakinn hi a si. Cun a Pa rian a tuan hnu ah Jerusalem Biakinn chung ah a lut i chaw let le tangka thleng pawl kha a thawl dih hna ti kan hmuh (Matt 21:12ff; Mk. 11:15ff; Lk. 19:45ff; Jhn 2:13ff). Lamkaltu cauk (Lamkal 2) chung i Pentecost ni zong kha hi Jerusalem Biakinn hmun zawn ah a si. Kan Baibal biakam hlun le thar zoh tikah Jerusalem Biakinn hi Khrihfa mi ca ah a biapi ngai mi le kan zumhnak tuanbia muru pakhat ah a cang. Judah miphun ca tu ah cun an biaknak lawng si loin, an miphun tuanbia he then awk tha loin a tlai mi a si. Cu lawng si loin, an miphun politics ah a biapi ngai mi hmun pakhat a si ti a lang.
A donghnak ah, kan Baibal chung i Jerusalem Biakinn tiah kan hmuh mi khi Solomon siangpahrang le Nehemiah hruainak in Judah miphun pawl nih anrak sak mi Biakinn a pakhatnak le a pahnihnak kha a chim duh mi a si. A hmanung Biakinn pi cu kum 70 CE lio ah khan Rom mi pawl nih anrak hrawh diam cang. Cu Biakinn hmun zawn ah cun, Dome of the Rock ti mi Islam pawl biaktheng nganpi a um i, a tual zawn ah an Mosque a um. Rom mi pawl nih an hrawh lio ah a tang mi tahnak vanpang, the Wailing Wall, cu nihin ni tiang Judah mi le Khrihfa mi nih hmun thiang ah an ser i thlacamnak le Pathian biaknak hmun ah an hman. A tawinak in chim ahcun, Jerusalem Biakinn ti tikah a hmunhma le tahnak vanpang hi a chim duh mi a si. Judah mi pawl zumhnak ah Jerusalem Biakinn a pathumnak hi sak nolh a si te lai an ti. Nain, ni chuah laifang (Middle East) ram pawl i an politics zoh tikah mi cheu nih Biakinn pathumnak cu sak khawh a si lai lo tiah an ruah.
No comments:
Post a Comment